De Basis Meester: oktober 2020

Eeuwig een dubbeltje …

Over gelijke kansen in het onderwijs.

Kinderen moeten gelijke kansen hebben. Ik denk dat hier weinig op af te dingen valt. Ook voor het Ministerie van OCW is het blijkbaar een item. Ze hebben er namelijk, terecht, een aparte website aan gewijd. (1) Je kunt je wel afvragen of het een grote prioriteit heeft bij het ministerie gezien de recente ontwikkelingen en de wat babbelige content op genoemde site. Het is allemaal wat vrijblijvend. Ik lees geregeld het woord experiment.

Dat geheel neemt niet weg dat er intussen een heleboel zaken in onderwijsland gebeuren die knabbelen aan gelijke kansen. Zaken waar we zelf invloed op hebben en zaken die buiten onze invloed liggen. Als we die eerste niet aanpakken kunnen we dat onszelf aanrekenen.

Als je deze factoren op een rijtje zet slaat de schrik je om het hart. Althans bij mij wel. Tijdens mijn voorbereiding op dit steeds lijviger stuk (een groeistuk. U leest nu de derde versie) kwam ik op zijn best tot de conclusie dat er veel winst te behalen is. We propageren gelijke kansen, maar voor sommige kinderen zijn ze nagenoeg onhaalbaar. En dat kunnen we onszelf ook voor een deel aanrekenen. Ondanks alle goede bedoelingen. Want daar twijfelt niemand aan. Onze bedoelingen zijn goed ….

De zorgen over gelijke kansen zijn niet nieuw. Voormalig minister van onderwijs Jos van Kemenade schreef er in 1970 al een stuk over; “Onderwijs en sociale ongelijkheid” (2)

Enkele opvallende zaken uit dit stuk dat de geest van de jaren 60/70 ademt:

- “De problematiek van de naar sociaal milieu ongelijke deelname aan de verschillende typen van voortgezet onderwijs, is, zoals bekend, een centraal, zo niet overheersend, thema in de onderwijssociologie en het sociaal onderzoek met betrekking tot het onderwijs.”

- Hij weerlegt het idee dat de ongelijkheid komt doordat kinderen uit “lagere milieus” minder aanleg zouden hebben. In 1970 leefde dat idee dus blijkbaar nog. In die zin zijn we alvast stappen verder.

- “….. de onderwijzer zich in zijn schoolkeuze-adviezen vooral laat leiden door de schoolgeschiktheid van het kind en niet door zijn sociale herkomst als zodanig.”

Inmiddels blijkt dat dit gegeven helaas (on)bewust wel van invloed is. Later meer

hierover.

- “Voor zover bovendien kenmerken van de school of het onderwijs wel in de analyse worden betrokken, betreft dat veelal didactisch-technische, accommodatieve of organisatorisch-technische aspecten, waarvan de relevantie voor deze problematiek op zijn minst twijfelachtig is.” Gelukkig weten we, vijftig jaar later, wel beter. School is wel degelijk relevant.

Het stuk van Van Kemenade is door de tijd en de inzichten van nu gedateerd. De focus is van aandacht voor het sociaal milieu en daar zaken willen veranderen naar de factor die effectiever te veranderen is: het Onderwijs. Maar welke insteek je ook neemt in de geest der tijd, zorgen over ongelijkheid en ongelijke kansen zijn niet nieuw.

Onderstaand is een longread maar raakt voor mij op allerlei manieren de kern van wat ik onder goed onderwijs versta. Tijdens het schrijven werd ik boos en schrok. Het is allemaal nog erger dan we denken. Ik denk dat dit de lezer ook zal gebeuren. Maar ik eindig hoopvol.

Ik doe dat aan de hand van de volgende items:

· Wat zijn gelijke kansen?

· Zijn gelijke kansen haalbaar?

· Leerplicht

· Wat is de basis?

· Curriculumvernieuwing

· Passend Onderwijs

· Vernieuwing

· Tijd maken

· Lerarentekort

· Ouders

· Toetsen en verwijzing

· Differentiatie

· Verwachtingen

· Geletterdheid

· Hypes

· Corona

· Wat kunnen wij doen?

Wat zijn gelijke kansen?

Volgens de site encyclo.nl is de definitie: “Het ontbreken van belemmeringen die verbonden zijn aan sekse, handicap, afkomst, leeftijd, … voor deelname aan het economische, politieke en sociale leven.” (3)

Ik zou hem voor het onderwijs en het kader van dit artikel willen herschrijven in: “Het ontbreken van belemmeringen die verbonden zijn aan (sociale) afkomst voor deelname aan alle mogelijkheden die het onderwijs biedt.”

Uit het vervolg zal blijken dat gelijke behandeling soms haaks staat op gelijke kansen. Soms moet je juist ongelijk behandelen om de kansen gelijk te maken. En dat schuurt bij sommige mensen.

Zijn gelijke kansen haalbaar?

Ik denk het niet. Veel is mensenwerk en dat gaat soms niet goed, maar je moet er naar streven om het te benaderen. Bewustwording is daarbij een eerste stap. Ik zeg zelf weleens dat het bereiken van gelijke kansen een utopie is die onmogelijk te halen is en waarvan ik, wellicht tegen beter weten in, altijd zal blijven proberen dat onmogelijke te bereiken. Een soort prettige eindeloze missie dus. Een pot goud aan het einde van de regenboog. Voor mij een belangrijke drive in mijn werk.

De inspectie constateert in 2019 dat scholen steeds meer werk maken van gelijke kansen, maar dat er ook nog een lange weg is te gaan (4) De verschillen groeien niet. Maar worden ook niet kleiner. Geen enkele reden tot juichen dus. Integendeel; we lezen dat het erg gesteld is maar gelukkig niet verergert.

Dit nadat dezelfde inspectie in 2016 nog constateerde dat de ongelijkheid in kansen nog toenam. (5)

Deze minimale kentering is vooral te danken aan de aandacht in de verschillende media. De Amsterdamse wethouder voor onderwijs Marjolein Moorman stelt in hetzelfde artikel: “Ongelijkheid is als onkruid: je moet blijven wieden, anders komt het weer op.” Helaas komt er zoveel op de mensen in de onderwijsklei af dat het onkruid soms doorschiet. De onderwijsklei is blijkbaar vruchtbaar.

Een ander feit dat de inspectie in 2016 constateert is dat scholen met een vergelijkbare populatie ook verschillend presteren. Ronald Buitelaar spreekt over een publiek geheim dat bekend is bij ouders die verder kijken dan hun neus lang is. En dat zijn doorgaans de goed opgeleide ouders.

En we kennen allemaal de zeldzame dubbeltjes die kwartjes werden. Maar het blijven anekdotes. Een ander wordt duidelijk uitgelegd in de Volkskrant van zaterdag 10 oktober 2020 in het artikel “Eens een dubbeltje. Altijd een dubbeltje?” (6)

Leerplicht …. Voor wie?

In het jaar 1900 werd in Nederland de eerste leerplichtwet ingevoerd. Tegen het woord leerplicht is soms enige weerstand. Men ziet het soms liever vervangen door leerrecht. Ik denk een andere kant op. Ik denk dat niet de kinderen een leerplicht hebben maar wij hebben een (aan)leerplicht. Wij hebben de plicht om kinderen zaken te leren. Kinderen moeten een leerkans hebben. Ze hebben inderdaad ook het recht om te leren. En als die onder druk staat is er fundamenteel iets mis. En dat dit recht en deze kans onder druk staan zal uit het vervolg blijken.

Wat is de basis?

Om kinderen gelijke kansen te bieden is kennis de belangrijkste sleutel. Niet zelfontdekkende vaardigheden, niet 21^e-eeuwse vaardigheden (Creatief denken is geen vaardigheid die je kan leren. Laat je geen oor aannaaien omdat het zo aannemelijk klinkt. Hetzelfde geldt voor kritisch denken) en niet voorbereiden op beroepen die niemand nu al kent. Je kunt kinderen niet op deze manier voorbereiden op een voor iedereen ongewisse toekomst. Dan geef je speculerend les en dat moet je niet willen. Speculerend lesgeven riekt naar geëxperimenteer. Uit het vervolg zal blijken dat dat uit den boze is in dit kader …. In welk kader dan ook. Richt je daarentegen op dat wat blijvend is.

De basiskennis en vaardigheden zullen namelijk voor iedere toekomst hetzelfde zijn: goed rekenen, goed lezen, kritisch lezen, begrijpend kritisch lezen, goed spellen en een goede algemene ontwikkeling. Daar valt niet aan te tornen. Ieder onderzoek die het tegendeel tracht te bewijzen is helaas flinterdun of is deels gebaseerd op anekdotisch bewijs.

Ik kom uit een milieu waar deze kennis niet als vanzelfsprekend werd gezien. Op school ben ik meegenomen door mijn juffen en meesters. Zij hebben mij, met hun engelengeduld, bovengenoemde zaken geleerd. En hun liefde was aanstekelijk. Het was nooit saai. Ook niet voor deze, achteraf, te jonge leerling met een korte spanningsboog. Hun meeslependheid sleepte mij mee. Ik leerde nieuwe dingen en wilde meer. Ik ben nog iedere dag blij dat ze dat deden en niet hebben gewacht tot ik zelfontdekkend rijp was. Ik ben geen appel die middels een of ander biologisch proces rijp is voor lezen. Leren lezen is namelijk een cultureel en geen biologisch proces. Ik denk dat ik nu niet goed had kunnen lezen zonder de interventies van mijn leerkrachten in die klas, in die gewone wijk, met bijna 40 leerlingen. Met alle gevolgen van dien. Ik voel de liefde van mijn juf in klas 1 nog.

Het curriculum en de groeiende kloof

We zitten momenteel middenin het curriculum-circus. Want dat is het …. een circus met aapjes die minder grappige kunstjes doen.

Dat curriculum knaagt helaas aan gelijke kansen. Kennis wordt hier als minder essentieel en “opzoekbaar” gezien. Om kennis die je zoekt op waarde te kunnen schatten moet je toch echt voorkennis hebben. We zien in Amerika hoe een groot deel van de mensen Foxnews als belangrijkste bron van kennis (Het is eigenlijk niet eens kennis maar informatie) zien. De gevolgen zijn desastreus. Informatie en kennis worden tegenwoordig vaker verward. Het is vooral zaak kinderen te leren rekenen, spellen, lezen en schrijven. Hiermee leg je een basis. De school heet niet voor niets BASISSCHOOL. Hiermee heb je verwachtingen en leg je je onderwijsambities hoog. Hoge reële verwachtingen zijn helaas tegenwoordig een beetje een no go. Helaas is hiervoor te weinig ruimte in het nieuwe curriculum. Wellicht is burgerlijke ongehoorzaamheid hier een antwoord. Ik ben 58 en ik word gezien als een grappige, dwarse, oude oom die op verjaardagen leuk probeert te zijn. En ik denk wel dat het mijn tijd zal uitdienen. Mijn leedwezen gaat uit naar de jongere collega’s die met dit curriculum aan de gang moeten. En nog meer naar de kinderen die eraan blootgesteld zullen worden.

In het nieuwe curriculum wordt ingezet op digitale vaardigheden. In de praktijk is de effectiviteit daarvan onbewezen. De manier van leren van kinderen is namelijk niet ineens veranderd de laatste twintig jaar. Kinderen die geen goede toegang hebben tot deze digitale middelen en niet de kennis hebben deze goed te gebruiken staan op achterstand. En er zijn veel gezinnen waar kinderen die toegang niet hebben. Gezinnen waar ieder dubbeltje omgedraaid moet worden. Wij moeten ook daarom derhalve inzetten op traditionele en bewezen geletterdheid (goed (kritisch) lezen, schrijven en spellen. Daar zijn ze weer.). Deze vaardigheid kan dan op een ander niveau ingezet worden (Deursen en van Dijk, 2014) (7)

Laagopgeleiden hebben een meer consumptief internet gebruik (Facebook en Youtube) en beperkte middelen en kennis om toegang te krijgen tot goede bronnen. Dit in tegenstelling tot hoogopgeleiden. Zo is er een digitale kloof ontstaan. Een kloof die ook weer leidt tot ongelijke kansen.

Van Deursen en Van Dijk concluderen dan ook: “Met betrekking tot de digitale kloof, zou men traditionele geletterdheid moeten toevoegen aan voorgestelde beleidskaders voor sociale inclusie in relatie tot technologie.” Aan dit advies zijn de initiatiefnemers van de digitaliseringsagenda helaas teveel voorbijgegaan. Een ernstige zaak lijkt mij.

Het kind centraal stellen klinkt idealistisch, maar werkt niet als er niet aan de voorwaarden is voldaan waaronder ik mijn werk goed kan doen. En dat is momenteel, op zijn zachtst gezegd, niet het geval. In een eerder artikel heb ik het een twee-traps-raket genoemd: eerst de leerkracht centraal en deze zal dan de kinderen centraal zetten. Gebeurt het eerste niet dan komt het tweede in het gedrang. Er wordt momenteel niet goed voor ons gezorgd. De overheid laat het ernstig afweten naar kinderen en onderwijspersoneel. De vele recente afbraakjaren gaan hun tol eisen. Nu we de lokalen ook letterlijk moeten luchten omdat de luchtverversing hapert staan we letterlijk en figuurlijk in de kou. (8)

Passend onderwijs en gelijke kansen

Over Passend Onderwijs en gelijke kansen is ook een en ander te zeggen.

Passend onderwijs lijkt het toppunt van kansengelijkheid maar is het niet. Integendeel. Op papier waren de bedoelingen wellicht goed. Maar een blinde zag het vooraf al misgaan. Nu is naar het veld luisteren niet de gewoonte en dus moest en zou het doorgang vinden. Als je beren op de weg zag werd je weggezet als onwillig en negatief. Het doel was om meer kinderen naar het regulier onderwijs te krijgen. Ze krijgen daar les in grotere groepen met een leerkracht met minder expertise dan in het speciaal onderwijs. De nascholingen om deze expertise op peil te krijgen zijn ronduit slecht en niet verplichtend. De expertise van het speciaal onderwijs sijpelt langzaam weg. Zie die maar eens terug te krijgen.

Deze kinderen zullen altijd in de groep onderaan de markt hangen en wegzakken. Ze werken vaak met goedbedoelde eigen leerlijnen maar weten dondersgoed dat ze achterstand nooit meer zullen inhalen. Ze leren misschien moeilijk, maar zijn niet dom. Weg gelijke kansen. Dat wat het toppunt van gelijke kansen leek werkt juist contraproductief. Ons, ouders en kinderen is een loer gedraaid. Een zeer kwalijke loer. Dat er nog voorstanders van deze ingreep in zijn huidige vorm verbaast, nee verbijstert, me

Van alle leraren die nu van de opleiding komen zegt 62% dat er op de opleiding geen aandacht was voor passend onderwijs. (Aob enquete onder 5000 leraren). Kinderen zijn, ondanks onze goede bedoelingen, de dupe. Hun kansen worden kleiner. Daar waar juist het vergroten van hun kansen de inzet was. (9) Nu valt er op de kwaliteit van de PABO ook een heleboel aan te merken. Wellicht ook eens tijd om daar mee aan de gang te gaan.

De intentie van Passend Onderwijs was de toen groeiende toestroom van leerlingen in het speciaal onderwijs een halt toe te roepen. In de praktijk is daar niets van terecht gekomen. Integendeel. De toestroom is de laatste jaren eerder toegenomen. (10)

Een verklaring wordt gezocht terwijl deze voor mij voor de hand ligt.
Ik heb twee periodes mee mogen kijken in het speciaal onderwijs; begin jaren 80 en enkele jaren geleden. Het grote verschil tussen beide periodes is de extreme toename van kinderen met vooral gedragsproblemen. Om niet beticht te worden van anekdotisch bewijs heb ik mijn licht bij collega’s opgestoken. Ze herkennen dit beeld.
Het lukt nu deels meer om kinderen met leerproblemen binnenboord te houden. Dat is mooi, hoewel er in het licht van gelijke kansen nog wel een en ander op onze werkwijze af te dingen valt. Hier kom ik later op terug.
Kinderen met gedragsproblemen zijn vaak gebaat bij rust, orde en regelmaat. Die is door oorzaken van buitenaf (het al jaren voorspelde lerarentekort) en binnenuit (dwangmatige, ziekelijke vernieuwingszucht) soms ver te zoeken. Er heerst veel onrust op scholen. Denk aan: verdeelde groepen, steeds wisselende (inval)leerkrachten, moeten werken op onrustige leerpleinen, leuke maar niet effectieve onderwijsvormen en meer. Enkele zaken zijn ons aan te rekenen en komen de gelijke kansen van, met name, kinderen met ander gedrag (o.a. ADHD en stoornissen in het autismespectrum) niet ten goede. Ze verdwijnen soms richting speciaal onderwijs om de verkeerde reden. Hun kansen worden kleiner. Hun probleem is niet hun “stoornis” maar onze aanpak. En dat is ernstig. Waar we vroeger kinderen met gedragsproblematiek binnenboord hielden houden we nu kinderen met leerproblemen in het regulier onderwijs. Passend onderwijs heeft deze verschuiving opgeleverd.

Vernieuwing is niet altijd verbetering

We willen graag “leuk” onderwijs geven. We kijken daarbij vooral door onze bril. Wij weten wel wat leuk is voor het kind. We doen vaak zaken omdat het zo leuk is. Als een kind zegt dat een les saai is voelen we ons ongemakkelijk. Het voelt als falen. Saai mag niet.

Daarbij komt ook het onbewezen idee dat kinderen meer opsteken van zaken zelf ontdekken en onderzoeken.

Deze vernieuwingen worden vaak ingezet als profilering en wervingsmiddel om nieuwe leerlingen binnen te halen. (8) En ik geloof ook wel dat je onwetende, argeloze ouders over de streep trekt met een flitsend ogend concept. Zeker als het kind een beslissende vinger in de schoolkeuze heeft. Een leerplein vol gezellig keuvelende pubers met een coachende leerkracht toont veel aantrekkelijker dan een klas waar hard, in alle rust, gewerkt wordt.

Ik las onlangs over een innoverende juf die het begrip alliteratie (denk aan Heerlijk Helder Heineken) moest uitleggen aan haar groep. Ze stuurde ze op de fiets in groepjes de wijk in om foto’s te maken van tekstuitingen met alliteratie. Zo leuk. Niks mis mee …. toch?

Ten eerste vraag ik me af of ouders op de hoogte zijn van het feit dat hun kinderen zonder toezicht in groepjes door een wijk fietsen. Het zal een drukke wijk zijn want in een weiland vind je weinig alliteratievoorbeelden (Groen Groeiend Gras).

Ten tweede werken groepjes van vier doorgaans op de volgende wijze: Twee kinderen nemen het voortouw, de derde mag schrijven en de vierde is de clown en hangt er een beetje bij. De laatste twee leren niks en de eerste twee weinig.

Ten derde is het verlies aan lestijd onaanvaardbaar hoog. Je bent al snel anderhalf uur kwijt eer je alles weer veilig binnenboord hebt. Dan volgt er een nabespreking (dat mag ik toch hopen). En dat alles het begrip alliteratie aan te leren. Iets dat klassikaal in 5 minuten uit te leggen is.

Kinderen drie en vier van het groepje leren dus niks. Doorgaans zijn dat de kinderen die juist goed les nodig hebben. Ze zijn niet gewend gestimuleerd te worden om zaken te leren. Een vernieuwingsfrats verkleint derhalve hun kansen. Kinderen uit de meer stimulerende milieus hebben meer kans omdat hun voorkennis groter is. Voor de anderen is wachten op het zelf ontdekken een onaanvaardbare werkwijze. Een werkwijze waar kostbare tijd mee verloren gaat, terwijl in deze tijd van uitval elke minuut telt.

Ik denk dat degelijk lesgeven niet “saai” hoeft te zijn.

Vertel kinderen aan het begin van een les zinsdelen dus niet “Vandaag bladzijde 15. Het werkwoordelijk gezegde. Dat is niet leuk. Daarom stil zijn dan zijn we er maar weer snel vanaf. Dan mogen jullie daarna iets leuks doen.” (Dit heb ik ooit echt gehoord)

Je kan bijvoorbeeld ook zeggen: “Wie weet nog hoe je de persoonsvorm vindt? En het onderwerp? (Checken met beurtenstokjes en bliksembeurten). Vandaag komt er weer een zinsdeel bij. Steeds eentje tot we een hele zin kunnen benoemen. Ik ga jullie leren hoe je het werkwoordelijk gezegde vindt. Dat is ons (!) doel vandaag. Let op …. Straks kun jij dat ook. We beginnen samen …..” Er volgt een degelijke les met gemotiveerde kinderen. Want het is wel fijn om iets nieuws te leren. Daar komen ze voor. Dat weten ze best. Het principe “school en onderwijs” is hen niet onbekend. En het is niet saai. Daarbij wil ik ook aantekenen dat saai soms niet erg is. Ze gaan daar echt niet dood aan.

Tijdens de eerste Coronagolf in maart 2020 kon ik mijn hele klas op 1 leerling na bereiken. Ze reageerde niet en er gebeurde niets. Mijn digitale pogingen strandden. Op een zeker moment had ik “oppasdienst” op school. De kinderen met ouders in essentiële beroepen mochten wel naar school. Ik liet de niet bereikbare leerling ook komen.

Toen ik vroeg waarom het niet lukte zei ze me dat ze het helemaal niet fijn vond om op de iPad te werken. Ze zei letterlijk dat ze met werkschriften en pen wilde werken. Een half uur later had ze meer gedaan dan in de weken ervoor. Want ik wist zo goed wat leuk was.

Gebruik je tijd

We verliezen steeds meer kostbare onderwijstijd met bijzaken. Als we de beschikbare tijd eens zouden gebruiken voor goede instructie en wat daarbij komt kijken hoeft huiswerk en dergelijke ook niet. Kinderen uit sociaal zwakke milieus hebben thuis niet de middelen en rust om huiswerk op een adequate manier te maken. De nieuwste loot aan deze boom is de “Flipped Classroom”. Kinderen kijken dan thuis een uitlegfilmpje om daar op school mee aan de gang te gaan. Leuk bedacht maar je zal maar drie hoog achter in Amsterdam-West wonen op een klein flatje met 3 broertjes en zusjes. Kansen, kansen, kansen. Ze sijpelen weg waar we bijstaan.

Ook de hoeveelheid aan leuke dagen en activiteiten knabbelen aan de onderwijstijd. Een Kinderboekenweek groots openen met dans op een podium is aardig, maar je leest toch elke dag al. Je besteedt toch dagelijks aandacht aan het goede boek?

Een van de voordelen van lesgeven tijdens Corona is het gevoel dat we weer een beetje terug gaan naar de basis. Leuke, grote massabijeenkomsten mogen niet. We werken weer “klein” en gebruiken onze tijd goed. Ik hoop dat we ons dit later nog herinneren.

Lerarentekort en gelijke kansen

Even was er een onzalige plan om vierjarigen (september 2019) pas op vijfjarige leeftijd naar school te laten gaan. Dat betreft de scholen waar de kinderen door hun achtergrond het meest gebaat zijn met goed onderwijs vanaf hun vierde. Dit omdat in die wijken het lerarentekort het hardst toeslaat.

Kansenongelijkheid dus. Ik heb in mijn Amsterdamse jaren meegemaakt dat de leerkracht van groep 1 voor veel kinderen de eerste kennismaking met de taal Nederlands was. Zet dit plan door en deze kinderen missen dus een heel jaar Nederlands. Een heel jaar taal. 12,5% Van de hele schoolloopbaan! Denk je eens in wat dit doet met kansengelijkheid. Een niet meer in te halen achterstand.

Het idee heeft gelukkig geen voeten aan de grond gekregen maar geeft wel aan waar men soms aan denkt. Er gebeuren tegenwoordig uit nood wel meer ongewenste dingen. Ik vrees zomaar dat uitstel geen afstel is.

Een ander plan zag in mei 2020 het levenslicht en zal helaas wel doorgang vinden. In de 5 grote steden mag een dag per week (maximaal 22 uur per maand) worden “lesgegeven” door onbevoegden. Dit betreft een experiment van 4 jaar. Een Experiment!

Dat vraagt om een berekening: het gaat dus om 20% van 4 jaar = 10% van 8 jaar (de volledige basisschooltijd bij een onafgebroken schoolloopbaan). Kinderen die dus vier jaar worden blootgesteld aan dit experiment krijgen 10% van hun hele basisschoolperiode een onbevoegde voor de groep.

Allereerst is experimenteren met kinderen hoe dan ook, altijd, ongewenst.

Mijn ervaring met onbevoegden (musici, kunstenaars, boeren, imkers etc.) is dat ze wellicht een kei zijn op hun vakgebied maar dat ze van didactiek, omgang met groepen kinderen, omgang met ouders en dergelijke weinig kaas hebben gegeten. Ook de kennis van zaken als Pdd-Nos, dyslexie, ASS, dyscalculie, TOS en wat dies meer zij is niet aanwezig. Dat is niet met een korte cursus op te vangen.

Dat is niet erg, dat is ons specialisme weer.

De scholen waar dit vooral zal gebeuren zijn scholen waar kinderen juist gebaat zijn bij rust en een duidelijke pedagogische structuur. Zonder te generaliseren kan ik, uit eigen praktijk, zeggen dat lesgeven in Amsterdam Nieuw-West meer vraagt van een leerkracht dan werken in Ommen. Veel bevoegden zullen in de grote steden al vastlopen.

Ik heb zelf bijna 13 jaar in Amsterdam Nieuw-West gewerkt. Op mijn oude school staan nu meer dan tien onbevoegden voor de groep. Laat dit even op je inwerken ….. tien ….. voor de groep.

Een onbevoegde waar het niet naar behoren gaat vraagt veel van de wel aanwezige leerkrachten. En de leerkracht die de andere 4 dagen in de groep is zal ook veel extra werk hebben aan het wekelijks “terughalen” van de groep. Deze oplossing zal derhalve de werkdruk vergroten. De uitstroom van bevoegde leerkrachten naar de buitengebieden zal toenemen. Daar helpt een bonus van 2500 euro echt niet tegen.

Voorstanders roepen dan enthousiast dat er prima onbevoegden zijn en minder goede bevoegden en dat we de proef een kans moeten geven. Ongetwijfeld. Maar dat is als basis te wankel om een 10%-leertijd souperende proef aan op te hangen. En, daar kom ik weer, een proef is verhullend taalgebruik voor een experiment. Ik herhaal: Met. Kinderen. Experimenteer. Je. Niet!

Wat dan wel?

Nu we enigszins gewend zijn aan onderwijs op afstand is het beter om de kinderen op die dag afstandsonderwijs te geven. Dat liep redelijk. Dat is een goede start. Maar ik vrees dat dit om economische redenen een no go is. Onderwijs staat nu eenmaal niet hoog op de prioriteitenlijst.

Uit het bovenstaande moge duidelijk zijn dat de kansen voor kinderen die zitten te springen om gelijke kansen alleen maar kleiner worden ten opzichte van de kinderen buiten deze grote steden. De kloof wordt breder en de kloof wordt dieper. Een sociaal-economische kloof die inmiddels dus ook een geografische kloof is.

Ouders en hun invloed

Door het huidige tekort staat de wankelende kwaliteit van het onderwijs onder druk. Met name in de grote steden kun je inmiddels wel spreken van een grote crisis. Een direct gevolg van dit tekort is het feit dat kinderen letterlijk minder effectieve lestijd krijgen. Het kwantitatief lerarentekort is een kwalitatief lerarentekort geworden.

Ouders die de weg weten en die het geld hebben zullen dit hiaat proberen weg te werken door huiswerk- en bijwerkbureaus in te huren. Geef ze eens ongelijk. Deze industrie floreert. Er gaat jaarlijks rond de 70 miljoen euro in om. Dat bedrag stijgt de laatste jaren snel. (12)

In het kader van gelijke kansen is dit natuurlijk onwenselijk. De kinderen uit de milieus waar dit niet zo is zullen een oplopende achterstand oplopen. Haal die maar weer eens in als de boel is rechtgetrokken.

Onderwijscollega Martin Ringenaldus stelt terecht op Twitter: “Kinderen hebben geen reserveleven dat we kunnen verkloten. Het onderwijs moet in één keer voor alle leerlingen goed zijn.”

Goed onderwijs moet voor alle kinderen gratis en toegankelijk zijn. Dat is nu niet zo. De mensen met geld kopen goed onderwijs in. De andere hebben het nakijken.

De inspectie komt in maart 2019 tot de volgende conclusie: Ruim 91% van de ouders van kinderen met een dyslexieverklaring hebben een middelbaar- of hoger opleidingsniveau. Ook leerlingen met een niet-westerse achtergrond zijn naar verhouding ondervertegenwoordigd (7%) (Onderwijsinspectie rapport maart 2019). Deze verklaringen leiden dus niet tot gelijke kansen. Integendeel. Ouders namen meestal het initiatief richting school. Mijn ouders hadden dat nooit gedaan.

Maar er is meer. Het is duidelijk dat een groep ouders doorheeft dat er iets mis is. Zij kopen meer in. Ook op het gebied van rekenen.

“Foutloos Rekenen” is een bewezen methode om kinderen in korte tijd goed te leren rekenen. (10) Door oefenen, oefenen en oefenen. We kennen de werkwijze uit onze eigen schooltijd. En we hebben hem overleefd. En we kunnen rekenen. Ze maken zelfs reclame op de radio. De kosten zijn 1290 euro. Ondertussen modderen wij door met realistisch en ontdekkend rekenen. Waarin kinderen sommen moet oplossen middels schatten om vervolgens uit te rekenen hoeveel het kost om 85 meloenen te kopen.

De rijke ouders kunnen het genoemde hiaat wel vullen. Die gaan naar Foutloos Rekenen. Het is de mensen achter Foutloos Rekenen niet aan te rekenen (!). Zij springen in het ontstane gat. Ze hebben nu ook iets dergelijks voor Begrijpend Lezen op poten gezet.

Ons kun je dit wel aanrekenen. We ontnemen kinderen kansen met dit soort zaken. Terwijl deze manier van werken in ieder klaslokaal toegepast zou moeten worden. En blijkbaar hebben we er ook behoefte aan want volgens Marcel Schmeier zoekt 98% van de leerkrachten extra oefenmateriaal naast de gewone rekenmethode. Ik ben het meest verbaasd over de 2% die dat niet doet. De huidige methoden bieden te weinig gelegenheid tot oefenen. Er is in methodeland inmiddels wel een kentering te bespeuren. De rekenmethode Getal en Ruimte Junior is een voorbeeld. Maar het is allemaal log en stroperig.

Huiswerk. Er zijn kinderen die een woon- of gezinssituatie hebben waarin huiswerk maken onmogelijk is. Als je deze kinderen huiswerk geeft en je weet van tevoren dat ze de mogelijkheid niet hebben om dit te maken ben je bezig met kinderen plagen. Ze zijn gefrustreerd en durven soms niet eens te zeggen dat ze het niet hebben kunnen doen omdat ze geen kamer, bureau, rust of wat dies meer zij hebben. Ze leven in chaos. Hun rustpunt is school en wij brengen dat rustpunt in hun chaotische thuis met ons huiswerk.

Kinderen de mogelijkheid geven het dan na schooltijd in school te maken (echt, het gebeurt) is nog erger. Huiswerk verandert dan in strafwerk. De anderen mogen naar huis en jij zit aan een brakke schoolcomputer je werkstuk over Spanje in elkaar te draaien. Een onderwerp dat je van ellende hebt gekozen omdat een werkstuk over Minecraft niet mocht. Terwijl je daar zoveel over kan vertellen. (13)

Als argument wordt weleens gebruikt dat huiswerk voorbereidt op het Voortgezet Onderwijs. Flauwekul. Dat is onze taak helemaal niet. Laten zij dat maar zelf doen. Wij hebben onze handen vol aan ons eigen curriculum.

Ook de manier waarop we ouders bekijken heeft invloed op de kansen van kinderen. Uit onderzoek blijkt dat leerkrachten de ouderbetrokkenheid van lager opgeleide ouders als minder van waarde dan die van hoogopgeleide ouders. Dat werkt ook een zekere mate van kansenongelijkheid in de hand. Daar komt bij dat de ouderbetrokkenheid van deze eerstgenoemde ouders een veel groter effect heeft. (14)

Toetsen en verwijzing

Uit onderzoek is gebleken dat landen waar een centraal eindexamen wordt afgenomen er meer gelijke kansen zijn. Verantwoording op basis van standaardtoetsen blijkt een positieve stimulans om iedereen gelijke kansen te bieden. Ik vraag me af of dit wellicht ook niet voor de eindtoets geldt. Als dat inderdaad zo is kun je de eindtoets alleen om die reden al toejuichen. Een goede toets is eerlijk en cultuurvrij. Of de eindtoets derhalve zelf goed is weet ik niet. Wellicht is hier in het kader van kansengelijkheid ook nog een slag te slaan.

Kinderen uit minder stedelijke regio’s krijgen een te laag schooladvies (onderzoek Anneke Timmermans) Een te laag schooladvies werkt voor altijd door. Mijn advies was indertijd MAVO en mijn ouders volgden dit. De meester weet het wel. Met hard werken ben ik verder gekomen. Als je die drive mist, als je omgeving niet meewerkt sijpelt dus je talent weg.

Kinderen van lager opgeleide ouders krijgen een te laag advies dat ook minder naar boven wordt bijgesteld. (blijkt uit onderzoek van onder meer de inspectie). Ook hier geldt dat wellicht talent en mogelijkheden wegsijpelen. Kirsten van den Hul pleit daarom voor automatisch naar boven bijstellen als de eindtoets hoger uitvalt dan het advies (Tweede kamerlid PVDA). Daar valt iets voor te zeggen. Ik was er eerst op tegen maar onderzoek toont aan dat deze ingreep nodig is.

Recente ontwikkelingen bevestigen het idee van een onafhankelijke toets. In 2020 is er vanwege de Corona-crisis geen centrale eindtoets afgenomen. Op 6 juli 2020 meldt het CPB dat er naar schatting 14000 kinderen een hoger schooladvies mislopen om die reden. Het betreft, aldus het CPB, vooral kinderen met een migratieachtergrond en kinderen met laagopgeleide ouders. Als er wel een eindtoets was afgenomen had 8% van de leerlingen aan de hand van het onverwacht hogere resultaat op deze toets een hoger advies gekregen. Dat is nu niet gebeurd. De afspraak is dat deze jaargang gemonitord gaat worden in de vervolg jaren op het voortgezet onderwijs. Ik vrees dat dat ten dele soelaas zal bieden. Hoe dat monitoren in de praktijk eruit gaat zien is niet bekend. Een zeer groot effect dus op gelijke kansen. Op lange termijn. (15)

Maar ook in een eerder stadium is winst te behalen.

De Alan Turingschool in Amsterdam werkt met kwaliteitskaarten. Hierin staan alle processen in een school stap voor stap beschreven. Compleet met alle ins en outs. Dat kan het organiseren van Sinterklaas betreffen maar ook het invullen van het rapport of hoe je een toets dient af te nemen. Dat betekent een hoge mate van standaardisering. Dat vergroot de kans op gelijke kansen. Als heel duidelijk is hoe bijvoorbeeld een toets moet worden afgenomen heb je minder kans op onbedoelde ruis op de lijn. De succesvolle werkwijze van deze school staat beschreven in het boek “En wat als we weer eens gewoon gingen lesgeven” door Eva Naaijkens en Martin Bootsma. (16). Terecht “Onderwijsboek van het jaar” in 2018. Deze publieksprijs geeft de grote behoefte aan dit soort boeken aan. Het boek ligt in veel personeelsbibliotheken, maar of er echt iets mee gebeurt?

Differentiatie

We differentiëren in de groep. Ons is verteld dat gedifferentieerd en adaptief onderwijs het middel is om met verschillen om te gaan en bij te dagen aan gelijke kansen voor de zwakkere leerling en voldoende uitdaging voor de leerling die het beter doet dat de gemiddelde leerling. De klassikale aanpak wordt vaak verguisd omdat deze in dit kader niet voldoet. (17)

In dit artikel wordt gesteld dat de differentiatie zoals die vaak wordt toegepast niet goed mogelijk is omdat “Het uitdagen van hoog presterende leerlingen en het ondersteunen van de kansen van kinderen uit lagere sociaaleconomische milieus zijn niet te verenigen in één aanpak van differentiatie in de praktijk, omdat ze verwijzen naar verschillende, conflicterende functies van het onderwijs”

“Er zijn bijvoorbeeld sterke aanwijzingen dat het werken in niveaugroepen het minst bijdraagt aan de prestaties van leerlingen die in de laagste niveaugroepen zitten. Zij kunnen ervan overtuigd raken dat ze inderdaad zwakke leerlingen zijn en het beeld van hun toekomstige mogelijkheden daarop aanpassen. Bovendien ontvangen leerlingen in de laagste niveaus minder uitdagend onderwijs.”

Een stellingname die verder onderzoek verdient. Ik herken, anekdotisch, wel wat er staat. Kinderen die in groep vier op niveau * rekenen komen meestal niet verder dan dit niveau. Moeten we dit willen? Dit doet iets met kinderen. En wellicht laten wij ons er ook onbewust door beïnvloeden.

Zeker als we constateren dat de indeling op niveau doorgaans ook (onbewust) verloopt via de sociaal-culturele scheidslijnen.

Ik denk dat het zaak is, ook in sociaal kader bezien, de groepen zolang mogelijk bij elkaar te houden en momenten van selectie uit te stellen.

Bij convergente differentiatie wordt gewerkt met minimumdoelen voor de gehele groep. We hebben verwachtingen bij alle leerlingen. Dit is zeer goed te combineren met het EDI model waarin de leerkracht centraal staat.

Voordelen:

Kinderen kunnen zo lang mogelijk meedoen met de klas, waardoor ze profiteren van de instructie en interactie in de groep.
De groep blijft bij elkaar. Hierdoor benutten alle leerlingen de instructietijd optimaal.
Het kan goed gecombineerd worden met preteaching. (18)

Verwachtingen

De variatie in verwachtingen van leraren leidt tot ongelijke kansen en onderwijsongelijkheid. Mijn ervaring is dat het hebben van reële, doch hoge verwachtingen kinderen stimuleert.

Een belangrijke oorzaak voor deze verschillende verwachtingen komt door het Rosenthaleffect.

Wat is dat? Een leerling van wie we veel verwachten, krijgt meer leerstof aangeboden en leert daardoor méér dan een leerling van wie minder wordt verwacht. Veelal worden deze verwachtingen bepaald door de sociaaleconomische afkomst van de leerling. Leerlingen uit sociaaleconomische achterstandsmilieus beginnen dikwijls met een achterstand aan het onderwijs, omdat zij in de eerste jaren van hun leven doorgaans minder aanbod van hun ouders hebben ontvangen op het gebied van taal en rekenen. Wij leerkrachten hebben, soms bewust, maar vaak onbewust, altijd wel bepaalde verwachtingen van onze leerlingen. Bewustwording is wellicht een aanzet tot verandering. (19)

Kinderen internaliseren het gevoel van weinig waarde te zijn. Hun gedrag passen ze hier op aan en een self fullfilling prophecy is een feit. We ervaren ze soms als lastig.

Geletterdheid

Een aanzienlijk deel van onze leerlingen blijkt laaggeletterd op 15-jarige leeftijd. Dat zijn dus omgerekend ongeveer 6 leerlingen per groep. Zes!

Die opgelopen achterstand is bijna niet meer in te halen. Dat is voor een deel te wijten aan slecht leesonderwijs. Met goed leesonderwijs en een goede gerichte aanpak (niet wachten op rijpheid) is het mogelijk iedereen te leren lezen (inspectie 2006 en Vernooy 2012)

Marcel Schmeier lukte het al in 2007 in het Speciaal Onderwijs. Zijn aanpak is niet revolutionair. Integendeel. (20)

Er wordt nu nog teveel gewacht, te laat onderkend en achterovergeleund. We drinken een glas, we doen een plas en alles blijft zoals het was. En we mopperen vervolgens op de minister dat hij niets doet tegen de laaggeletterdheid.

Woordkennis en begrijpend lezen zijn nauw met elkaar verbonden en samen sterk bepalend voor schoolsucces (Quigley, 2018) Ook hier is kennis dus een cruciaal begrip.

Uit een ander onderzoek is gebleken dat voorkennis belangrijk is om bij bijvoorbeeld begrijpend lezen tot een goed resultaat te komen. (Kirschner, Didactief, 2019) Wij toetsen derhalve verkeerd omdat we kinderen een onvoldoende geven terwijl ze wellicht te weinig voorkennis hebben in plaats van slecht kunnen lezen. Die voorkennis is helaas niet aangeboren maar dient aangeboden te worden. En dat is toch echt onze taak. Zeker als we met een populatie werken waar dat thuis in mindere mate gebeurt.

Hypes

In het onderwijs zijn we erg hypegevoelig. Sommige zaken zijn er ineens en worden door iedereen omarmd. Vaak omdat het zinvol lijkt of gewoon omdat het leuk is. Deze hypes worden de school in getransporteerd door beroepsmatige vernieuwers en hun enthousiaste navolgers. Iemand die zich vernieuwer noemt verdient argwaan. Ik zou willen dat iemand zich verbeteraar noemt. Maar dat klinkt geloof ik niet zo interessant.

De wetenschappelijke onderbouwing (en die moet er in ons verantwoordelijke werk toch echt zijn) ontbreekt, is flinterdun en heeft vaak een hoog “wij van WC-eend” gehalte.

Het is toch te gek voor woorden dat we bezig zijn met meditatie, yoga en mindfulness in de klas, daar waar 1 op de 6 kinderen laaggeletterd de school verlaat. Weg met dit hobbyisme. Hoppa de school uit ermee. Morgen al …

In hun boeken “Jongens zijn slimmer dan meisjes” (21) en “Juffen zijn toffer dan meesters” (22) onderzoeken Paul Kirschner, Casper Hulshof en Pedro de Bruyckere deze hypes op hun geloofwaardigheid. Het resultaat is schrikbarend.

Enkele zaken die bewezen niet kloppen zijn de volgende vooronderstellingen die hun weg in het onderwijs hebben gevonden en nog vaak terugkomen op studiedagen en vergaderingen:

· Van wat je leert komt maar 10% van formeel onderwijs

· Als je alles kunt opzoeken is kennis onbelangrijk

· Internet hoort in de klas want het sluit aan bij de belevingswereld van kinderen

· Meer geld zorgt voor beter onderwijs

· Meer lestijd betekent meer leren

Allemaal zaken die ook te maken hebben met gelijke kansen.

Een goed startpunt in dit kader is het gratis te downloaden boek “Op de schouders van reuzen” van Paul Kirschner. (23)

Corona

We hebben niet op alles invloed. Corona en de bijkomende gevolgen voor het onderwijs zijn onontkoombaar.

We hebben een eerste periode van afstands-thuisonderwijs gehad. Hopelijk blijft het daarbij, maar terwijl ik dit tik, golft de tweede golf over Europa. Toen werd het steeds duidelijker dat er ouders zijn die geen internettoegang hebben, geen computer hebben en geen ruimte of rust hadden om dit voor hun kinderen op poten te zetten. Dit betreft vooral gezinnen uit de lagere sociaal-economische milieus. De kinderen uit deze gezinnen die dus al op achterstand staan.

Noel Slangen van het Belgisch Kinderarmoedefonds stelt: “School is enorm belangrijk voor kansarme kinderen: als je thuis noch stimulansen krijgt, noch de ruimte hebt, is de school je sociaal netwerk en je link met de buitenwereld. Tijdens het afstandsleren viel dat alles weg, een drama voor die kinderen.” (24)

Deze kinderen moeten vaak extrinsiek gemotiveerd worden. Een taak die de leerkrachten op deze scholen, met hangen en wurgen, zo goed mogelijk uitvoeren. Dit viel ineens weg. Halve schoolklassen waren soms weken onbereikbaar. (25)

Hoogleraar sociologie Herman van de Werfhorst stelt: “Dat de thuissituatie een hele grote invloed op de kansen van een kind heeft, kan je zien aan de zomervakantie, vertelt Herman van de Werfhorst, hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. “Deze crisis is als een soort tweede zomervakantie. In de vakantieperiode zonder school neemt het leerniveau van kinderen met laagopgeleide ouders af, terwijl die van kinderen met hoogopgeleide ouders blijft groeien. Blijkbaar geven ouders hun kinderen bedoeld of onbedoeld dingen mee. Na deze (thuisonderwijs BM) periode zal dat gat dus nog groter worden.”

Ook het wegvallen de van eindtoets werkte niet mee. Deze heeft namelijk (ziet het voorafgaande) een rol als gelijkmaker. De rol van de leerkracht was in 2020 namelijk groter en daar spelen, zoals eerder gesteld, onbewuste factoren een rol mee.

Na de sluiting kwamen de kinderen op school en was het not-done om te stellen dat hele groepen een achterstand hadden opgelopen. De discussies op internet waren fel. Als je constateerde dat die achterstand er wel was werd je door onderwijsmensen (veelal buiten de groep) afgefakkeld. Dit in plaats van het harde werken van leerkrachten te waarderen. Leerkrachten die alles op alles zetten om de kinderen weer bij de les te krijgen. Een zeer kwalijke en laakbare zaak.

Afrondend

Lotte de Goeij is sectordirecteur onderwijs a.i. bij SCOH. Ook zij vindt dat bewustwording van kansenongelijkheid de eerste stap is. ,,Verwachtingen die een leerkracht heeft van een kind doen ertoe, dit uit zich bijvoorbeeld in de manier van vragen stellen en feedback geven aan een kind. Als een leerkracht zich hiervan bewust is, kan hij of zij het handelen veranderen.’’ (26)

Eigenlijk heeft bijna alles wat er in en om een school gebeurt met gelijke kansen te maken. Ik krijg op internet weleens als reactie dat men moe wordt van het “geleuter” over gelijke kansen. Men wordt soms wel erg snel moe als we dingen horen die onprettig zijn en schuren. En van een beetje moe worden ga je niet dood. Zeur niet ….

We realiseren ons soms te weinig hoeveel impact onze acties hebben. En als we wel zaken zien zijn het vooral de zaken die buiten onze invloed liggen. Daar klagen we graag over. De minister dit, mijn werkgever dat, de methode dit en ouders dat. Mieperdemieperdemiep. Toch zijn er gelukkig ook veel zaken waar we wel invloed op kunnen hebben. Morgen al. Ook al zou je het door al het voorafgaande wellicht niet denken.

Ik zet ze hieronder nog eens op een rijtje:

· Streef altijd naar gelijke kansen en erken de onhaalbaarheid ervan. Leg je vervolgens niet neer bij die onhaalbaarheid.

· Erken dat een basis van kennis essentieel is. Kennis is de start.

· Streef altijd naar verbetering van je onderwijs. Niet naar vernieuwing. Draai langzaam aan de knoppen zodat je snel terug kunt draaien.

· Gebruik de kostbare contacttijd efficiënt.

· Wees kritisch op eventuele onbevoegden. Leg de lat hoog.

· Realiseer je het onbewuste Rosenthaleffect en heb hoge verwachtingen. “Niemand is

echt objectief. We hebben de neiging dingen goed te vinden waarin we onszelf

herkennen. En scholen en leraren zijn nu eenmaal middenklassebastions.” (24)

· Gebruik standaardtoetsen.

· Check hypes op hun bewezen effect aan de hand van gedegen onderzoek. Laat ze maar zeggen dat je argwanend bent. Liever argwanend dan iemand die alles voor zoete koek slikt.

· Lees, lees, lees ….. Dat geldt voor jou en voor de kinderen. Ook onze kennis is essentieel.

Want veel van de zaken die ongelijkheid vergroten liggen buiten de school: voorlezen, samen naar bibliotheek, huiswerkondersteuning, netwerken die betere opleidingen bevorderen enz …….

Maar laten we alles doen dat binnen onze invloed ligt.

We zeggen weleens dat degene die de jeugd heeft ook de toekomst heeft. Dat moet wel gelden voor alle kinderen en niet een bepaalde groep uitsluiten. Die verplichting hebben we namelijk. Wellicht het enige dat telt in ons werk; een toekomst geven.

De kans om daar iets aan te doen hebben wij ook allemaal. Soms verdienen kinderen een betere toekomst dan hun heden en wij zijn de sleutel. Wij hebben wel gelijke kansen hierin ….. pak die kans. Het kan toch niet zo zijn dat leerlingen minder kansen hebben omdat wij onze kansen niet grijpen en gebruiken?

Los daarvan zal er uiteraard ook geïnvesteerd moeten worden in goed onderwijs. Ik denk dat iedereen het daar over eens is.

Bertus Meijer / Onderwijsenzo

Oktober 2020

Naar aanleiding van een eerdere versie van dit artikel heb ik in november ’19 samen met Tjip de Jong een Tjipcast mogen maken. (27)

Literatuur:

1. https://www.gelijke-kansen.nl

2. https://rjh.ub.rug.nl/sogi/article/view/22534/20004

3. https://www.encyclo.nl/begrip/gelijke_kansen

4. https://www.trouw.nl/nieuws/de-kansen-zijn-nog-altijd-ongelijk-in-het-onderwijs-maar-langzaam-verandert-er-iets~b9cad646/_

5. https://www.intermediair.nl/persoonlijke-groei/studie/gelijke-kinderen-ongelijke-kansen

6. https://www.volkskrant.nl/kijkverder/v/2020/eens-een-dubbeltje-altijd-een-dubbeltje~v393725/

7. https://www.mediawijzer.net/wp-content/uploads/sites/6/2018/11/2018_Digitale_Ongelijkheid_vanDeursen.pdf